ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ Β΄ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ 

ΔΟΜΗ ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΥ ΚΑΙ ΤΡΟΠΟΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ

Η ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΣ

Α. Η ΔΟΜΗ / ΤΑ ΜΕΡΗ ΤΗΣ ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΥ

1. ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ
            Πρόκειται για την κεντρική ιδέα, το θέμα της παραγράφου. Βρίσκεται συνήθως στην αρχή, άλλοτε στη μέση και σπανιότερα στο τέλος της παραγράφου. Προσδιορίζει τον τρόπο / τη μέθοδο ανάπτυξης της παραγράφου.

2. ΣΧΟΛΙΑ Ή ΛΕΠΤΟΜΕΡΕΙΕΣ

Οι επιμέρους ιδέες και τα στοιχεία που αποδεικνύουν, εξηγούν ή σχολιάζουν τη θεματική περίοδο.

3. ΚΑΤΑΚΛΕΙΔΑ

Είναι το συμπέρασμα, μια γενική κρίση που ολοκληρώνει το νόημα της παραγράφου. Βρίσκεται στο τέλος της παραγράφου και πολλές φορές παραλείπεται.

Γ. ΜΕΘΟΔΟΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΥ

Η παράγραφος αναπτύσσεται συνήθως με τους εξής τρόπους:

1.     Παραδείγματα

2.     Σύγκριση και αντίθεση

3.     Αιτιολόγηση

4.     Ορισμός και διασάφηση του ορισμού

5.     Διαίρεση

6.     Αίτια και αποτελέσματα

7.     Αναλογία

8.     Συνδυασμός μεθόδων

 

1.     Ανάπτυξη με παραδείγματα

Στα σχόλια παρουσιάζονται χαρακτηριστικά παραδείγματα που βοηθούν τον αναγνώστη να κατανοήσει ευκρινέστερα το γενικό, αφηρημένο ή ασαφές περιεχόμενο της θεματικής περιόδου. Τα παραδείγματα αναφέρονται στην καθημερινή ζωή, τις αντιλήψεις που επικρατούν ή την ιστορία και επιβεβαιώνουν τη θεματική περίοδο. Για αυτό πρέπει να επιλέγουμε τα πιο αντιπροσωπευτικά, αποκαλυπτικά και οικεία παραδείγματα. Για να εισάγουμε τα παραδείγματα, χρησιμοποιούμε συνήθως λέξεις / φράσεις, όπως: π.χ. για παράδειγμα, χαρακτηριστικό παράδειγμα, λόγου χάρη κ.α.

Παράδειγμα

Τα επαγγέλματα στα οποία μπορεί να εφαρμοστεί η τηλεργασία είναι πολλά. Για παράδειγμα, η παρουσία ενός γραφίστα ή ενός δημοσιογράφου σήμερα δεν είναι απαραίτητη, αφού μπορούν να δουλεύουν από το σπίτι τους χρησιμοποιώντας τον προσωπικό τους υπολογιστή. Επιπλέον, με τον ίδιο τρόπο μπορούν να εργάζονται και όσοι απασχολούνται στο χώρο του ηλεκτρονικού εμπορίου, της οικονομίας στην παροχή πληροφοριών ακόμη και στην εκπαίδευση. Η τηλεργασία, επομένως, ανατρέπει τις παραδοσιακές μορφές εργασίας και απαιτεί την προσαρμογή μας στα νέα δεδομένα.                                                                                 (Από τον ημερήσιο τύπο)

 

2.     Ανάπτυξη με σύγκριση και αντίθεση

Όταν η θεματική περίοδος εμπεριέχει σύγκριση προσώπων, φαινομένων, πραγμάτων ή ιδεών, επισημαίνουμε στα σχόλια τις ομοιότητες και τις διαφορές τους. Όταν εμπεριέχει αντιπαράθεση / αντίθεση, τονίζουμε μόνο τις διαφορές τους. Στη θεματική παρουσιάζονται οι δύο όροι της  σύγκρισης – αντίθεσης.

Η παράγραφος που αναπτύσσεται με τη συγκεκριμένη μέθοδο εμφανίζει δύο τρόπους οργάνωσης των σχολίων:

α. Παράθεση των χαρακτηριστικών του α΄ όρου και στη συνέχεια των αντίθετων του β΄ όρου.

β. Παρουσίαση ένα προς ένα των αντίθετων χαρακτηριστικών του α΄ και β΄ όρου.

            Για την εξασφάλιση της συνοχής στην παράγραφο χρησιμοποιούνται αντιθετικοί σύνδεσμοι και φράσεις, όπως: αντίθετα, όμως, ωστόσο, αν και, μολονότι, από τη μια …, από την άλλη…. κ.α.

Παραδείγματα

α. Χαρακτηριστικά του α΄ όρου - αντίθετα του β΄ όρου.

Μέσα στην ιστορική πορεία του πνεύματος δύο αντίθετα ρεύματα υφαίνουν με την ορμή τους την κίνηση των ιδεών. Το ένα ωθεί ακάθεκτα προς τα εμπρός, προς κάτι ανείπωτο ακόμη, κάτι που δεν έχει άνετα σαρκωθεί στη σκέψη και τη διατύπωση, δεν έχει πραγματοποιηθεί, αλλά θέλγει σαν πυρετώδης αναμονή. Το άλλο αντιστέκεται και προσπαθεί με σύνεση και περίσκεψη να κρατήσει το με αγώνες πραγματοποιημένο, το δοκιμασμένο, τη θετική και σίγουρη κατάκτηση που λαμποκοπά σαν ώριμος καρπός.

                                                                                    (Ε.Π. Παπανούτσος)

β. Αντίθετα χαρακτηριστικά του α΄ και β΄ όρου, ένα προς ένα.

Η ρητορική του πολιτικού λόγου χρησιμοποιεί αντίθετες τακτικές, ανάλογα αν ανήκει στο κόμμα που κυβερνά ή στα κόμματα της αντιπολίτευσης. Είναι πλήρως καταξιωτική στον πολιτικό λόγο του κυβερνώντος κόμματος και εντελώς απαξιωτική στο λόγο της ατντιπολίτευσης. Τα πάντα έχουν καλώς στον κυβερνητικό πολιτικό λόγο. Τα πάντα βαίνουν κατά κρημνών σύμφωνα με τον πολιτικό λόγο της αντιπολίτευσης. Ο κυβερνητικός λόγος μιλάει καταξιωτικά για σημαντικό έργο που έχει συντελεστεί, για γνώση των θεμάτων και για πείρα, για επιτυχείς χειρισμούς κτλ. ο αντιπολιτευτικός πολιτικός λόγος είναι προβλέψιμα απαξιωτικός: ανυπαρξία έργου από το κυβερνών κόμμα, άγνοια των θεμάτων, απειρία, ανικανότητα χειρισμών κτλ.

(Γ. Μπαμπινιώτγης)

3.     Ανάπτυξη με αιτιολόγηση

Η θεματική περίοδος αποτελεί κρίση / άποψη η οποία τεκμηριώνεται με την παράθεση πειστικών επιχειρημάτων στα σχόλια. Συνήθως στο συγκεκριμένο τρόπο ανάπτυξης της παραγράφου χρησιμοποιούνται διαρθρωτικές λέξεις που δηλώνουν αιτιολόγηση: επειδή, γιατί, εφόσον, καθόσον, δίότι, αφού καθώς κ.α.

      Σε περίπτωση απουσίας των διαρθρωτικών λέξεων, η σύνδεση της θεματικής περιόδου με τα σχόλια / λεπτομέρειες υποκρύπτει ένα εννοούμενο γιατί ή πώς, το οποίο γίνεται αντιληπτό εάν μετατρέψουμε τη θεματική περίοδο σε ερώτηση.

Παράδειγμα

Στη δημοκρατία κάθε άνθρωπος είναι σεβαστός. Γιατί η πολιτεία που ο ίδιος με ελεύθερη συγκατάθεση όρθωσε, υποκύπτει και κυβερνάται σύμφωνα με το συνταγματικό χάρτη που ο ίδιος, με τους ελεύθερα εκλεγμένους αντιπροσώπους του, σύνταξε. Γιατί ο πολίτης κάθε τόσο, σε καθορισμένη προθεσμία ερωτάται, αν θέλει και ποιους θέλει να τον κυβερνήσουν ως εκπρόσωποί του. Γιατί είναι το πολίτευμα του διαλόγου, όπου ολόκληρη η ζωή μιας κοινωνίας πυργώνεται προς την επιτέλεση μιας ιστορικής αποστολής με πλήρη σεβασμό προς τα ανθρώπινα δικαιώματα και τις βασικές ελευθερίες, που χωρίς αυτά, άνθρωπος αυθεντικός δεν νοείται.

                                                                                                            (Κ. Τσιρόπουλος)

4.     Ανάπτυξη με ορισμό και διασάφηση του όρου

Στη θεματική περίοδο ορίζεται η (οριστέα) έννοια. Συγκεκριμένα, ο ορισμός της έννοιας ξεκινά από την ένταξή της στο γένος, δηλαδή το πλησιέστερο σύνολο στο οποίο ανήκει και ολοκληρώνεται με την ειδοποιό διαφορά, δηλαδή το γνώρισμα που την ξεχωρίζει από τα άλλα είδη του ίδιου γένους. Σχηματικά ο ορισμός έχει ως εξής:

ΟΡΙΣΤΕΑ ΈΝΝΟΙΑ =          ΓΕΝΟΣ +                   ΕΙΔΟΠΟΙΟΣ ΔΙΑΦΟΡΑ    

Π.χ. Δημοκρατία                    είναι το πολίτευμα      την εξουσία ασκεί ο λαός.

                                                (στο οποίο)

Ο ορισμός στη θεματική περίοδο δημιουργεί στον αναγνώστη το ερώτημα: Τι είναι ή τι εννοείται με αυτό, το οποίο διασαφηνίζεται και συμπληρώνεται στα σχόλια. Για παράδειγμα, ο προηγούμενος ορισμός της δημοκρατίας (το πολίτευμα στο οποίο την εξουσία ασκεί ο λαός) δημιουργεί ερωτήματα ως προς το τι ακριβώς είναι πολίτευμα και με ποιο τρόπο εξασφαλίζεται η λαϊκή εξουσία.

Παράδειγμα

Συνήθως μιλώντας για δημοκρατία εννοούμε το πολίτευμα στο οποίο η εξουσία απορρέει και ασκείται από το λαό. Πρόκειται δηλαδή για εκείνο το σύστημα πολιτικής οργάνωσης στο οποίο ο λαός συμμετέχει στη λήψη των αποφάσεων, που καθορίζουν τη ζωή του. Η συμμετοχή αυτή στην εποχή μας πραγματοποιείται μέσω αιρετών αντιπροσώπων. Οι τελευταίοι είναι υποχρεωμένοι να κινούνται στα πλαίσια των νόμων και του δημοκρατικού συντάγματος ώστε να αποφεύγεται η αυθαιρεσία. Παράλληλα, υπάρχουν θεσπισμένοι μηχανισμοί ελέγχου (Βουλή, Τύπος κτλ.), ενώ η διάκριση των εξουσιών προστατεύει από ενδεχόμενα φαινόμενα αυταρχισμού της εξουσίας.

v Τα είδη των ορισμών

α. ως προς τον τρόπο που παρουσιάζουν την οριστέα έννοια:

1. Αναλυτικός: Είναι ο ορισμός στον οποίο παρουσιάζονται τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της οριστέας έννοιας.

2. Συνθετικός ή γενετικός: Είναι ο ορισμός στον οποίο αναλύεται η διαδικασία γένεσης ενός φαινομένου.

β. ως προς την έκτασή τους:

1. Σύντομος: Εκτείνεται σε μερικές γραμμές.

2. Εκτενής: Εκτείνεται σε μια παράγραφο ή σε ολόκληρο το κείμενο.

Παραδείγματα

1.     Οι παραλογές είναι πολύστιχα δημοτικά τραγούδια, που αφηγούνται κυρίως δραματικές περιπέτειες και χαρακτηρίζονται ιδιαίτερα από το παραμυθικό στοιχείο. (Αναλυτικός ορισμός)

 

2.     Έκλειψη ηλίου είναι το φαινόμενο κατά το οποίο η σελήνη παρεμβάλλεται ανάμεσα στον Ήλιο και τη Γη, με συνέπεια ορισμένες περιοχές να δέχονται λιγότερο φως,. (Συνθετικός ή γενετικός ορισμός)

 

5.     Ανάπτυξη με διαίρεση

Στη θεματική πρόταση διακρίνουμε τη διαιρετέα έννοια (γένος) και τα μέρη της (είδη), δηλαδή τα στοιχεία από τα οποία αποτελείται ένα αντικείμενο ή μια ιδέα / έννοια. Η διαίρεση γίνεται με βάση κάποιο κριτήριο (διαιρετική βάση). Για παράδειγμα, η εκπαίδευση στη χώρα μας (διαιρετέα έννοια) διακρίνεται σε βασική, μέση και ανώτατη (είδη) με κριτήριο τη βαθμίδα (διαιρετική βάση). Μια διαίρεση για να είναι τέλεια πρέπει να περιλαμβάνει όλα τα είδη του γένους.

Στα σχόλια παρουσιάζεται αναλυτικά με τη σειρά κάθε μέρος (είδος) που προήλθε από τη διαίρεση. Για την εξασφάλιση της συνοχής, στα σχόλια χρησιμοποιούνται λέξεις – φράσεις, όπως: πρώτον – δεύτερον – τέλος, το ένα – το άλλο, διακρίνουμε, χωρίζουμε, είδη, μορφές, μέρη, κλάδοι, τομείς κ.α.

Παράδειγμα

Η αγορά εργασίας (διαιρετική βάση) συχνά παρουσιάζει τρία προβλήματα (διαιρετέα έννοια) ταυτόχρονα, ήτοι ανεργία, υποαπασχόληση και ετεροαπασχόληση (τα μέρη / είδη). Με άλλα λόγια, παρατηρούμε ταυτόχρονα άτομα που επιθυμούν να εργασθούν και δεν βρίσκουν κανενός είδους εργασία (άνεργοι), άτομα που προκειμένου να είναι άνεργα προτιμούν να εργασθούν ορισμένες ώρες ή ορισμένες ημέρες (υποαπασχολούμενοι) και άτομα που αναγκάζονται να εργασθούν σε θέσεις εργασίας των οποίων το περιεχόμενο είναι άσχετο, εν όλω ή εν μέρει, νε τις σπουδές τους ή τις ειδικεύσεις τους (ετεροαπασχολούμενοι).

                                                                                                      (Θ. Λιανός)

6.     Ανάπτυξη με αίτια και αποτελέσματα

Η θεματική περίοδος διατυπώνεται έτσι, ώστε να παρουσιάζονται σε αυτή το αίτιο ή τα αίτια και το αποτέλεσμα ή τα αποτελέσματα που προκαλούνται. Στα σχόλια εξηγείται η διαδικασία μετάβασης από το αίτιο στα αποτελέσματα.

Παράδειγμα

Η επιτάχυνση και το βάθος της κινητικότητας την τελευταία δεκαετία (αποτελέσματα) είναι πρωτόγνωρα σημεία των καιρών και η αιτία της διαδικασίας αυτής είναι ένας συνδυασμός νομικών και οικονομικών παραγόντων (αίτια). Η δημιουργία μιας ενιαίας ευρωπαϊκής αγοράς διευκόλυνε την ελεύθερη κυκλοφορία αγαθών και ανθρώπων στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Έκτοτε έχει αυξηθεί κατακόρυφα ο αριθμός των ευρωπαίων που αποκτούν πτυχία εκτός του τόπου καταγωγής τους και πολλοί εξ αυτών παραμένουν στη νέα τους πατρίδα, για να εργασθούν, έστω προσωρινά. Αυτή τη στιγμή η διεθνής παιδεία είναι απαραίτητη για ταλαντούχους νέους και οι ευρωπαϊκές επιχειρήσεις στρατολογούν στελέχη από ολόκληρη τη Γηραιά Ήπειρο. Οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις, που δρουν συμπληρωματικά σχεδόν σε όλους τους τομείς της πολιτικής, όλο και συχνότερα αναζητούν αυτή τη διεθνή διάσταση.

                                                                              (Από τον ημερήσιο τύπο)

7.     Ανάπτυξη με αναλογία

Στη θεματική περίοδο παραλληλίζονται / παρομοιάζονται δύο όροι, δηλαδή παρουσιάζεται μια αναλογία μεταξύ πραγμάτων, καταστάσεων κ.α. Η αναλογία είναι κυριολεκτική ή μεταφορική. Στην κυριολεκτική αναλογία παρομοιάζονται πράγματα που έχουν βασικές ομοιότητες, ενώ στη μεταφορική παραλληλίζονται εντελώς διαφορετικοί όροι.

Στα σχόλια χρησιμοποιούνται εκτεταμένες παρομοιώσεις που επιβεβαιώνουν την αναλογία. Στον εντοπισμό της συγκεκριμένης μεθόδου ανάπτυξης μπορούν να βοηθήσουν οι λέξεις: σαν, όπως, έτσι, αναλογικά, όμοια, παραλληλισμός, τόσο …όσο κ.α..

Παράδειγμα

«Πόσες φορές δεν θα ακούσετε να παρομοιάζουν το σήκωμα μερικών ανθρώπων χωρίς αξία – χωρίς αληθινά φτερά, χωρίς εσωτερική δύναμη – με το πέταγμα ενός κουρελόχαρτου, που ένα ευνοϊκό αεράκι μπόρεσε να το ανεβάσει για λίγες στιγμές μεσούρανα μες στο φως και τη δόξα ενός ηλιοβασιλέματος. Αλλά όπως, μόλις πάψει να φυσά το αεράκι, του κουρελόχαρτο πέφτει στον τζίγκο, στο δρόμο, στη σκόνη, στη λάσπη, έτσι πέφτει και ο ψευτοανεβασμένος άνθρωπος μόλις του λείψει η εξωτερική δύναμη, η προστασία που τον σήκωσε από τα χαμηλά. Κι όπως μας γελά το κουρελόχαρτο πως είναι ένα ζωντανό και άσπρο πουλί, με μακριές δυνατές φτερούγες, έτσι μας γελά, όταν βρίσκεται στο ύψος του, και ο ανάξιος άνθρωπος πως κάτι είναι. Ύστερα, με το άδοξο πέσιμό του βλέπουμε πως δεν ήταν τίποτα και πως τόσο καιρό μας γελούσε……».

(Γρ. Ξενόπουλου, Αθηναϊκές επιστολές, στο βιβλίο του Χρ. Τσολάκη, Από το λόγο στη συνείδηση του λόγου)

 

8.     Ανάπτυξη με συνδυασμό μεθόδων

Η παράγραφος δεν αναπτύσσεται πάντα μόνο με έναν από τους προηγούμενους τρόπους. Συχνότερα χρησιμοποιούνται περισσότερες από μία μέθοδοι. Στην περίπτωση αυτή η ανάπτυξη περιλαμβάνει συνδυασμό μεθόδων. Οι συγκεκριμένοι τρόποι ανάπτυξης εντοπίζονται με την επισήμανση των αντίστοιχων χωρίων / λέξεων – φράσεων.

·       Παράδειγμα ανάπτυξης παραγράφου με ορισμό (στη θεματική περίοδο) και παραδείγματα  (στα σχόλια):

Ας δεχθούμε ακόμη ότι η τεχνολογία ορίζεται ως το σύνολο των μεθόδων, τις οποίες οι άνθρωποι χρησιμοποιούν για να πετύχουν τους σκοπούς τους και να ικανοποιήσουν τις ανάγκες τους. Το μαχαίρι με το οποίο κόβουμε το ψωμί , το τηλέφωνο με το οποίο επικοινωνούμε εξ αποστάσεως, το ηλεκτρικό φως με το οποίο φωτίζουμε το θέατρο, το πιεστήριο με το οποίο τυπώνουμε τα βιβλία, ο ηλεκτρονικός υπολογιστής με τον οποίο κάνουμε αριθμητικές πράξεις και το όπλο με το οποίο σκοτώνουμε, είναι παραδείγματα των στοιχείων της τεχνολογίας.

                                                                                                            (Θ. Λιανός)

·       Παράδειγμα ανάπτυξης παραγράφου με αιτιολόγηση και σύγκριση – αντίθεση (Από τις πανελλαδικές εξετάσεις του 2004):

Αξιοπρόσεχτη η παρατήρηση. Δεν αληθεύει όμως στη δική μας εποχή. Γιατί σήμερα και τα παιδικά είναι πολύ διαφορετικά από άλλοτε και ο αέρας, το κλίμα του σχολείου έχει αλλάξει (αιτιολόγηση). Παλαιότερα ο μαθητής περίμενε να φωτιστεί αποκλειστικά και μόνο από το δάσκαλό του. Σήμερα οι πηγές των πληροφοριών έχουν πολλαπλασιαστεί σε βαθμό εκπληκτικό και οι κρουνοί τους – η εφημερίδα, το περιοδικό, το ραδιόφωνο, η τηλεόραση – ρέουν μέσα στο σπίτι (σύγκριση – αντίθεση). Μπορεί, λοιπόν, ο μαθητής, ανάλογα με τη δύναμη και την όρεξή του, να προμηθεύεται ελεύθερα και απεριόριστα ειδήσεις από όλες τις περιοχές της ανθρώπινης περιέργειας: ιστορικές, γεωγραφικές, βιολογικές, ανθρωπολογικές, φυσικής, χημείας, κοσμογραφίας, ηλεκτρολογίας, κάθε λογής τεχνικής.

                              (Ε. Π. Παπανούτσος, Η Παιδεία, το μεγάλο μας πρόβλημα)