Βυζαντινή Ιστορία 1ο κεφάλαιο

ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗΑΝΑΠΤΥΞΗ – ΦΥΛΛΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ

 

Σελίδα 6

 

Οι πρώτοι αιώνες του Βυζαντίου

 

Ø  Βυζάντιο = το χριστιανικό κράτος της ελληνορωμαϊκής Ανατολής που αναδύθηκε μέσα από τους κόλπους του Ρωμαϊκού Κράτους. 

Ø  Οι όροι Βυζάντιο και Βυζαντινοί είναι μεταγενέστεροι.

Ø  Οι κάτοικοι της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας αυτοπροσδιορίζονταν με ονομασίες που δηλώνουν τη ρωμαϊκή προέλευση του κράτους (Ρωμαίοι / Ρωμηοί, Ρωμανία, Πολιτεία / Κράτος Ρωμαίων).

Ø  Οι σημαντικότεροι σταθμοί στην πορεία της μεταμόρφωσης του Ρωμαϊκού σε Βυζαντινό Κράτος είναι:

·       η εξίσωση των δικαιωμάτων των Χριστιανών με τα δικαιώματα των άλλων θρησκευτικών ομάδων,

·        η ίδρυση της Κωνσταντινούπολης επί Κωνσταντίνου Α΄,

·        η ανάδειξη του Χριστιανισμού σε κρατική θρησκεία

·        και η διαίρεση της αυτοκρατορίας επί Θεοδοσίου Α΄ (379395).

Σελίδες 7 - 9

1.                   Από τη Ρώμη στη Νέα Ρώμη

 

v  Η ύπαρξη του Βυζαντίου συνδέεται με τον ρωμαίο αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Α΄.

v  Ο Κωνσταντίνος Α΄ πήρε τα ακόλουθα μέτρα για την ανόρθωση του κράτους:

1.                   Ίδρυσε την Κωνσταντινούπολη, ένα νέο διοικητικό κέντρο στην Ανατολή.

2.                   Αναγνώρισε το δικαίωμα άσκησης της χριστιανικής λατρείας.

3.                   Καθιέρωσε στη διοίκηση τη διάκριση της πολιτικής  και της στρατιωτικής εξουσίας.

4.                   Χρησιμοποίησε ένα σταθερό χρυσό νόμισμα.

 

α. Λόγοι ίδρυσης Κωνσταντινούπολης

 

v  Λόγοι ίδρυσης της Κωνσταντινούπολης

 

1. Η Κωνσταντινούπολη στη θέση του αρχαίου Βυζαντίου είχε μοναδική γεωπολιτική θέση και εμπορική σημασία, καθώς βρισκόταν στο σταυροδρόμι της Ασίας και της Ευρώπης, τον Εύξεινο Πόντο και τη Μεσόγειο.
2. Η Ανατολή, αντίθετα από τη Δύση, διέθετε ακμαίο πληθυσμό και οικονομία.
3. Οι Χριστιανοί, των οποίων την πολιτική στήριξη είχε ο Κωνσταντίνος, ήταν πολυπληθέστεροι στην Ανατολή.
4. Θρησκευτικές συγκρούσεις στις μεγάλες πόλεις της Ανατολής.
5. Ευκολότερη απόκρουση των Γότθων και των Περσών.

 

v  Ο χαρακτήρας της πόλης της Κωνσταντινούπολης

 

Ø  Ο Κωνσταντίνος ανοικοδόμησε το Βυζάντιο σύμφωνα με το ρυμοτομικό σχέδιο της Ρώμης.

Ø  Έκτισε στην πόλη νέα τείχη, επιβλητικές λεωφόρους και το φόρουμ (πλατεία) του Κωνσταντίνου.

Ø  Τη στόλισε με λαμπρά έργα τέχνης, το Ιερόν Παλάτιον, το κτίριο της Συγκλήτου και άλλα δημόσια κτίρια: εκκλησίες, λουτρά και δεξαμενές. 

Ø   Στις 11 Μαΐου 330 ολοκληρώθηκε η πρώτη φάση των εργασιών και τελέστηκαν τα εγκαίνια της πόλης, η οποία έλαβε το όνομα του ιδρυτή της, Κωνσταντινούπολη.

Ø  Η Κωνσταντινούπολη ή Νέα Ρώμη βαθμιαία απέκτησε χαρακτηριστικά χριστιανικής πόλης, αφού οικοδομήθηκαν εκεί πολλές εκκλησίες.

Ø  Παράλληλα η πόλη αναπτύχθηκε ραγδαία: στις αρχές του 5ου αι. ο πληθυσμός της είχε αυξηθεί σε 150.000 ψυχές περίπου, ενώ στα χρόνια του αυτοκράτορα Ιουστινιανού Α΄ (527-565) αριθμούσε 300.000 κατοίκους.

Ø  υπολογισμούς.

Ø   Μέσα σε δύο αιώνες ξεπέρασε το πρότυπο της, δηλαδή την Παλαιά Ρώμη.

 

β. Θρησκευτική πολιτική

Ø  Οι οπαδοί του Χριστιανισμού συγκροτούσαν τη δυναμικότερη πληθυσμιακή ομάδα της Ανατολής.

Ø  Η νέα αυτή θρησκεία φαινόταν ότι μπορούσε να αποκαταστήσει την κλονισμένη ενότητα του Ρωμαϊκού Κράτους.

Ø  Για το λόγο αυτό ο Κωνσταντίνος έδειξε ευνοϊκή στάση προς τον Χριστιανισμό.

Ø  Συγκεκριμένα μετά τη νίκη του επί του Μαξεντίου (312) μετέφερε το μονόγραμμα του Χριστού (Χριστόγραμμα), σημαντικό χριστιανικό σύμβολο, από τη στρατιωτική σημαία (λάβαρον) στα νομίσματά του και εξέδωσε νόμους ευνοϊκούς για τους Χριστιανούς. 

Ø  Όμως, η σθεναρή αντίσταση των οπαδών της αρχαίας θρησκείας, στην Ανατολή και στη Δύση, ιδίως στους κόλπους της συγκλητικής αριστοκρατίας της Ρώμης, δεν επέτρεψε στον Κωνσταντίνο να υιοθετήσει μια καθαρή θρησκευτική στάση ως το τέλος της ζωής του. 

Ø  Το Διάταγμα των Μεδιολάνων που βασίστηκε σε συμφωνία του Κωνσταντίνου και του Λικίνιου (313), αναγνώρισε στους Χριστιανούς ελευθερία άσκησης της λατρείας τους και έτσι εξίσωσε τα δικαιώματά τους με αυτά των άλλων θρησκειών του Ρωμαϊκού Κράτους.

Ø  Οι διωγμοί Χριστιανών πάντως έπαυσαν εντελώς, μόνο όταν ο Κωνσταντίνος έγινε μονοκράτορας στο Ρωμαϊκό Κράτος (324).

Ø  Ένα χρόνο αργότερα (325) ο Κωνσταντίνος συγκάλεσε στη Νίκαια της Βιθυνίας σύνοδο (συνέδριο) επισκόπων απ' όλες τις επαρχίες του Οικουμενικού Ρωμαϊκού Κράτους γι' αυτό η σύνοδος ονομάστηκε οικουμενική.

Ø  Η Α΄ Οικουμενική Σύνοδος διατύπωσε τη διδασκαλία της Εκκλησίας έναντι των αιρέσεων που είχαν ήδη εμφανισθεί.

Ø  Έκτοτε έγιναν πολλές τέτοιες σύνοδοι με σκοπό την ειρήνευση της Εκκλησίας και, κατ' επέκταση την ειρήνευση της αυτοκρατορίας.

 

 

 

Σελίδες 10 – 12

2.                   Εξελίξεις ως τις αρχές του 6ου αι.

 

v  Κατά τον 4ο και 5ο αι. μ. Χ. η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία εξακολουθούσε να είναι κυρίως ένα μεσογειακό κράτος.

v  Οι αυτοκράτορες, που είχαν την έδρα τους στην Κωνσταντινούπολη, προσπάθησαν να τονώσουν την οικονομία και να λύσουν τα πολιτικά προβλήματα της εποχής τους.

 

α. Οικονομικά και κοινωνικά προβλήματα

 

v Η οικονομία του Πρώιμου Βυζαντινού Κράτους είχε τα παρακάτω χαρακτηριστικά:

Ø  Η κύρια πηγή πλούτου ήταν η γεωργία.

Ø  Το κράτος ακολουθούσε παρεμβατική πολιτική, προσπαθώντας να καθορίσει τις οικονομικές εξελίξεις.

Ø  Στις εμπορικές συναλλαγές χρησιμοποιούνταν ευρύτατα το νόμισμα. Οι ανταλλαγές είδους με είδος ήταν περιορισμένες (εκχρηματισμένη οικονομία).

Ø  Στο ανατολικό τμήμα, ως τα μέσα του 6ου αι., οι πόλεις είχαν βαρύνουσα οικονομική σημασία.

Ø  Στην ύπαιθρο η γη άρχισε να συγκεντρώνεται στα χέρια των μεγάλων γαιοκτημόνων, που μετέτρεπαν τους καταχρεωμένους μικροϊδιοκτήτες σε εξαρτημένους αγρότες ή πάροικους. Η ενοικίαση της γης από τον πάροικο ήταν χρονικά απεριόριστη και κληρονομική. Συγχρόνως ο πάροικος ήταν προσδεμένος στο χωράφι που καλλιεργούσε.

Ø  Οι φόροι έπλητταν βαρύτερα τον αγροτικό από τον αστικό πληθυσμό και ανάγκαζαν πολλούς αγρότες να εγκαταλείπουν τη γη τους και να καταφεύγουν στις μονές ή στις μεγαλουπόλεις, διογκώνοντας τον πληθυσμό τους. Ο πολυάριθμος πληθυσμός των πόλεων υπέφερε από τη φτώχεια και γι' αυτό συχνά προκαλούσε ταραχές.

Ø  Για να αποτρέψουν τέτοιες εκδηλώσεις, οι άρχοντες των μεγαλουπόλεων και ειδικά της Κωνσταντινούπολης συνήθιζαν να διανέμουν δωρεάν σιτάρι και να οργανώνουν θεάματα στον Ιππόδρομο.

Ø  Από την άλλη μεριά η επέκταση της βυζαντινής επιρροής στις χώρες της Ερυθράς Θάλασσας (Αιθιοπία και Υεμένη),  διευκόλυνε την ανάπτυξη και αύξησε τα κέρδη του μακρινού εμπορίου.

Ø  Από το δρόμο της Ερυθράς  Έλληνες και Σύροι έμποροι μετέφεραν στις ακτές της Μεσογείου και στην Κωνσταντινούπολη προϊόντα πολυτελείας της Ανατολής (μετάξι, μπαχαρικά κ. ά.).

β. Το γερμανικό πρόβλημα

Ø  Όταν πέθανε ο Θεοδόσιος Α΄ (395), το Ρωμαϊκό Κράτος χωρίστηκε σε ανατολικό και δυτικό τμήμα, αντιμετωπίζοντας ως τα τέλη του 5ου αι. τις επιθέσεις γερμανικών και άλλων φύλων, που εισέδυαν/έρχονταν στην Ευρώπη. Η έκβαση αυτού του αγώνα ήταν διαφορετική για τα δύο τμήματα της αυτοκρατορίας.

Ø  Οι αυτοκράτορες του οικονομικά ισχυρότερου ανατολικού τμήματος εξουδετέρωσαν την απειλή των γερμανικών λαών, πείθοντας τους αρχηγούς τους να στραφούν προς τη Δύση ή επιτρέποντας να εγκατασταθούν ειρηνικά στα εδάφη τους. Η συμβίωση με το ελληνορωμαϊκό πληθυσμιακό στοιχείο διευκόλυνε τη σταδιακή αφομοίωση των Γερμανών.

Ø  Προβλήματα προκάλεσε στο κράτος η πολιτική του Θεοδοσίου Α΄ (379-395), γιατί έδωσε στους ηγέτες των Γερμανών ανώτερες θέσεις στο στρατό και τη διοίκηση του κράτους, για να επιτύχει την ενσωμάτωσή τους. Δημιουργήθηκε έτσι σοβαρός κίνδυνος εκγερμανισμού του κράτους.

Ø  Τότε οι βυζαντινοί λόγιοι και πολιτικοί αντέδρασαν, οργανώνοντας ένα είδος πατριωτικού και αντιγερμανικού κόμματος. Το κόμμα αυτό ξεσήκωσε το λαό της πρωτεύουσας που εξόντωσε τους Γότθους και τον αρχηγό τους Γαϊνά (400), μέχρι την επανεμφάνισή τους στα τέλη του 5ου αι.

Ø  Η ερημωμένη από τους πληθυσμούς της και οικονομικά εξαντλημένη Δύση υπέκυψε στα γερμανικά φύλα.

Ø  Ο γερμανός Οδόακρος υποχρέωσε τον τελευταίο αυτοκράτορα της Ρώμης σε παραίτηση (476) και λίγα χρόνια αργότερα ο Θευδέριχος ίδρυσε το Οστρογοτθικό Βασίλειο με κέντρο τη Ραβέννα (493). Ήταν ένα από τα πολλά γερμανικά βασίλεια της Δύσης. Ο Θευδέριχος έφερε τον τίτλο του ρήγα (rex) και αναγνώριζε θεωρητικά την επικυριαρχία του αυτοκράτορα της Κωνσταντινούπολης, αλλά στην πράξη ήταν πολιτικά ανεξάρτητος.

 

γ. Πολιτιστικές εξελίξεις

Ø  Στη Ρώμη οι επιστήμες και οι τέχνες είχαν παρακμάσει, τα πνευματικά ιδρύματα υπολειτουργούσαν και οι βιβλιοθήκες ήταν κλειστές.

Ø   Στο ανατολικό τμήμα της αυτοκρατορίας επιβαλλόταν αργά, αλλά σταθερά το ελληνικό στοιχείο και η ελληνιστική πολιτιστική παράδοση με την ίδρυση του Πανεπιστημίου της Κωνσταντινούπολης με διάταγμα του Θεοδοσίου Β΄ (425) και την έκδοση του Θεοδοσιανού Κώδικα.

Ø  Το Πανεπιστήμιο της Κωνσταντινούπολης διέθετε 16 ελληνόφωνες και 15 λατινόφωνες έδρες διδασκαλίας, φανερώνοντας ότι ο πολιτιστικός χαρακτήρας της Κωνσταντινούπολης και του ανατολικού τμήματος ήταν σε μεγάλο βαθμό ελληνικός.

Ø  Η βασιλεύουσα συναγωνιζόταν τις άλλες μεγάλες πόλεις της Ανατολής (Αθήνα και Αλεξάνδρεια) που διέθεταν σημαντικές ανώτερες σχολές.

Ø  O Θεοδοσιανός Κώδικας, στον οποίο περιλήφθηκαν όλα τα αυτοκρατορικά διατάγματα που είχαν εκδοθεί μετά το 312, δημοσιεύτηκε το 438 και διευκόλυνε την απονομή της δικαιοσύνης. Τα σωζόμενα βιβλία της συλλογής αποτελούν σήμερα πολύτιμη πηγή για τη μελέτη των κοινωνικών συνθηκών της εποχής.

 

Σελίδες 13-14

Η πάλη της Ορθοδοξίας με τις αιρέσεις και την αρχαία θρησκεία

 

α. Ο αγώνας κατά των αιρέσεων

 

Ø  Ο Χριστιανισμός ήλθε αντιμέτωπος με ποικίλες αιρέσεις = οι παρεκκλίσεις από την ορθή χριστιανική διδασκαλία (Ορθοδοξία), όπως αυτή διατυπώθηκε επίσημα από την Εκκλησία, με τη συνδρομή του Κράτους, στις Οικουμενικές Συνόδους.

Ø  Το Κράτος στήριξε υλικά και ηθικά την Εκκλησία, συνάμα όμως αναμείχθηκε στις δογματικές διαμάχες, συνδέονταςτα θεολογικά προβλήματα με τις πολιτικές σκοπιμότητες.

Ø  Οι αιρέσεις:

1.     Η αίρεση που κυριάρχησε κατά τον 4ο αι. ήταν ο Αρειανισμός. Δίδασκε ότι ο Υιός είναι δημιούργημα του Πατρός, αμφισβητώντας τη θεότητά του. Προκάλεσε αντιπαραθέσεις και είχε μεγάλη διάδοση τόσο ανάμεσα στους υπηκόους της αυτοκρατορίας όσο και ανάμεσα στους Γότθους και τα άλλα γερμανικά φύλα (εκτός των Φράγκων). Καταδικάστηκε από τις οικουμενικές συνόδους της Νίκαιας (325) και της Κωνσταντινούπολης (381).

2.     Οι δογματικές διαμάχες, οι οποίες συχνά κάλυπταν τοπικές και πολιτιστικές διαφορές, αναζωπυρώθηκαν κατά τον 5ο αι. Αφορούσαν τη σχέση της θειας και της ανθρώπινης φύσης στο πρόσωπο του Χριστού. Ο Νεστοριανισμός, που τόνιζε την υπεροχή της ανθρώπινης φύσης, καταδικάστηκε από την Γ΄ Οικουμενική Σύνοδο της Εφέσου (431).

3.     Μια άλλη αίρεση ήταν ο Μονοφυσιτισμός. Οι οπαδοί του θεωρούσαν ότι η θεια φύση απορρόφησε την ανθρώπινη στο πρόσωπο του Χριστού. Ο Μονοφυσιτισμός αν και καταδικάστηκε από την Δ΄ Οικουμενική Σύνοδο της Χαλκηδόνας (451), κυριάρχησε στις ανατολικές επαρχίες του Βυζαντινού Κράτους (Συρία, Παλαιστίνη, Αίγυπτος). Η καταπίεση των Μονοφυσιτών από τη βυζαντινή κυβέρνηση οδήγησε τους Μονοφυσίτες να αποδεχτούν την κυριαρχία των Αράβων (630-650), για να απαλλαγούν από τη σκληρή στάση της κυβέρνησης της Κωνσταντινούπολης.

 

β. Μέτρα κατά της αρχαίας θρησκείας

 

Ø  Προς τα τέλη του 4ου αι. η απόπειρα του αυτοκράτορα Ιουλιανού (361-363) να ξαναφέρει στη ζωή την λατρεία των θεών του Ολύμπου και να περιορίσει το δικαίωμα των χριστιανών να διδάσκουν σε μη χριστιανικά σχολεία απέτυχε.

Ø  Ο Θεοδόσιος Α΄ (379-395) έδωσε το οριστικό πλήγμα στην αρχαία θρησκεία, κλείνοντας τους ναούς και τα μαντεία της και απαγορεύοντας τους Ολυμπιακούς Αγώνες και τα Ελευσίνια Μυστήρια (392-393 μ. Χ.).

 

γ. Η σχέση Χριστιανισμού-Ελληνισμού. Από τη σύγκρουση στη σύνθεση

 

Ø  Στα τέλη του 4ου και στις αρχές του 5ου αι. ένα κύμα βίας ξέσπασε κατά των μνημείων του αρχαίου κόσμου και των οπαδών της αρχαίας θρησκείας.

Ø  Το πλήθος, οδηγούμενο από ορισμένους ακραίους και φανατικούς Χριστιανούς, γκρέμιζε ή μετέβαλε σε εκκλησίες τους αρχαίους ναούς και κατέστρεφε τα γυμνά αγάλματα.

Ø  Οι διώξεις αυτές είχαν και ανθρώπινα θύματα, όπως η φιλόσοφος Υπατία από την Αλεξάνδρεια.

Ø  Οι Μεγάλοι Πατέρες της Εκκλησίας (Μέγας Βασίλειος, Γρηγόριος Νύσσης, Γρηγόριος Ναζιανζηνός και Ιωάννης Χρυσόστομος), εξαίρετοι εκπρόσωποι της χριστιανικής διανόησης (ρητορείας και θεολογίας) στη διάρκεια του 4ου αι., που είχαν σπουδάσει στις φημισμένες σχολές της Αθήνας και των άλλων κέντρων του Ελληνισμού, στράφηκαν κατά της αρχαίας ελληνικής θρησκείας.

Ø  Παράλληλα, όμως, αξιοποίησαν την αρχαία ελληνική φιλοσοφία για τη διαμόρφωση του δόγματος της Τριαδικής Θεότητας και την αντιμετώπιση των αιρέσεων και πρότειναν την επιλεκτική αξιοποίηση των κλασικών κειμένων, με τον τρόπο της μέλισσας που παίρνει από τα άνθη μόνο ό,τι χρειάζεται (Μ. Βασίλειος), διευκολύνοντας τη σύνθεση Χριστιανισμού και Ελληνισμού.

 

 

 

 

 

Σελίδες 16-18

1. Ο Ιουστινιανός και το έργο του

α. Η πολιτική του Ιουστινιανού

 

Ø  Ένας από τους σημαντικότερους ηγέτες της πρώιμης βυζαντινής ιστορίας υπήρξε ο Ιουστινιανός Α΄ (527-565). Το πολιτικό του πρόγραμμα ήταν: Ένα κράτος, μία εκκλησία, μία νομοθεσία.    

 

β. Εσωτερική πολιτική

1.     Με βάση το πολιτικό του πρόγραμμα  Ένα κράτος, μία εκκλησία, μία νομοθεσία,  ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός κατέστειλε σε συνεργασία με την ικανότατη σύζυγο του Θεοδώρα, την εξέγερση των δήμων του Ιπποδρόμου Πράσινων και Βένετων - αθλητικά σωματεία με πολιτική ισχύ/ δύναμη- και του λαού της Κωνσταντινούπολης. Η εξέγερση ονομάστηκε Στάση του Νίκα (532). Έπειτα, ενίσχυσε την αυτοκρατορική εξουσία και περιόρισε σημαντικά τη δύναμη των δήμων. 

2.     Παράλληλα ο αυτοκράτορας προσπάθησε με αυστηρούς νόμους να περιορίσει τη δύναμη των μεγάλων γαιοκτημόνων των επαρχιών και να προστατεύσει τους ελεύθερους αγρότες, που ήταν πολύ χρήσιμοι στην κεντρική εξουσία γιατί πλήρωναν φόρους. 

3.     Στο θρησκευτικό τομέα προσπάθησε να επιβάλει την Ορθοδοξία σε όλη την έκταση της αυτοκρατορίας και γι' αυτό καταδίωξε τους οπαδούς των αιρέσεων και της αρχαίας θρησκείας και ανέστειλε τη λειτουργία της Νεοπλατωνικής Ακαδημίας στην Αθήνα (529). Παράλληλα φρόντισε με κάθε μέσο να διαδώσει το Χριστιανισμό σε λαούς του Καυκάσου και της Ανατολικής Αφρικής.    

4.     Το διαρκέστερο έργο του αυτοκράτορα υπήρξε η κωδικοποίηση του Ρωμαϊκού Δικαίου. Επειδή το πλήθος και οι αντιφάσεις των νόμων δυσκόλευαν την ομαλή απονομή της δικαιοσύνης, συνέστησε επιτροπή ειδικών για την αναθεώρηση του ισχύοντος Δικαίου.

Ø  Μέσα σε μια πενταετία (529-534) εκδόθηκαν ο Ιουστινιάνειος Κώδικας με τους πριν από τον Ιουστινιανό αυτοκρατορικούς νόμους,

Ø  ο Πανδέκτης που περιλάμβανε γνώμες ρωμαίων νομικών και

Ø  οι Εισηγήσεις, εγχειρίδιο για τους αρχάριους σπουδαστές της Νομικής.

Ø  Οι Νεαρές (=νέοι νόμοι) εκδόθηκαν μετά το 534 και γράφηκαν οι περισσότερες στα ελληνικά, γιατί οι υπήκοοι του ανατολικού τμήματος κυρίως δεν κατανοούσαν τη λατινική.

Ø   Το Ιουστινιάνειο Δίκαιο αποτέλεσε τη βάση του Δικαίου της Νεότερης Ευρώπης.

 

γ. Εξωτερική πολιτική

 

Ø  Η εξωτερική πολιτική του Ιουστινιανού απέβλεπε στην αποκατάσταση της Ρωμαϊκής Οικουμένης, δηλαδή την ανόρθωση της ρωμαϊκής εξουσίας στη Δύση:

1.     Το Βανδαλικό Βασίλειο στη Β. Αφρική καταλύθηκε εύκολα και γρήγορα (533-534),

2.     οι αγώνες για την κατάκτηση του Οστρογοτθικού Βασιλείου στην Ιταλία υπήρξαν μακροί και σκληροί (535-555).

3.      Από το Βησιγοτθικό Βασίλειο στην Ισπανία ανακτήθηκαν μόνο οι παράκτιες περιοχές στα ΝΑ. 

4.     Πολύ επικίνδυνη έγινε η κατάσταση στην Ανατολή, όταν ο πέρσης βασιλιάς Χοσρόης Α΄ κατέλαβε εκτεταμένες περιοχές. Ωστόσο με τη συνθήκη του 562 η ισορροπία μεταξύ Βυζαντίου και Περσίας αποκαταστάθηκε.

5.     Στη γραμμή του Δούναβη και τη Χερσόνησο του Αίμου ο Ιουστινιανός έκτισε πολλά φρούρια και δαπάνησε τεράστια ποσά για την εξαγορά της ειρήνης, αλλά δεν μπόρεσε να αναχαιτίσει τις καταστροφικές εισβολές των Σλάβων και άλλων λαών στις ευρωπαϊκές επαρχίες.

Ø  Συνολικά η εξωτερική πολιτική του Ιουστινιανού Α΄ ήταν σύμφωνη με τη ρωμαϊκή παράδοση και πολύ φιλόδοξη, αλλά ξεπερνούσε τις δυνατότητες του κράτους.

Ø  Οι πόλεμοι του στη Δύση και την Ανατολή απογύμνωσαν τις ευρωπαϊκές επαρχίες από στρατεύματα και άδειασαν τα κρατικά ταμεία.

Ø   Η κατάσταση αυτή εξασθένισε τη διεθνή θέση του Βυζαντίου και είχε ολέθριες επιπτώσεις στην εδαφική ακεραιότητα του κράτους επί των διαδόχων του. 

 

δ. Κτίσματα και Αγία Σοφία

 

v Ιδιαίτερα φιλόδοξο υπήρξε το οικοδομικό πρόγραμμα του Ιουστινιανού.

Ø  Κατασκευάστηκε μεγάλος αριθμός έργων για:

Ø  την άμυνα (φρούρια και τείχη),

Ø  τη θρησκεία (ναοί),

Ø  την υποδομή και

Ø  την κοινή ωφέλεια (δρόμοι, γέφυρες, υδραγωγεία, αποθήκες σιτηρών).

Ø   Λίγα από αυτά άντεξαν στο πέρασμα του χρόνου, όπως οι οχυρώσεις της συριακής Σεργιούπολης (σημερινή Resafa) και η Αγια Σοφία στην Κωνσταντινούπολη.

v Η Αγία Σοφία είναι το λαμπρότερο κτίσμα της βυζαντινής τέχνης. Εκπροσωπεί το νέο ρυθμό βασιλική μετά τρούλου, που προήλθε από το συνδυασμό του κατά μήκος άξονα των βασιλικών (μακρόστενων ρωμαϊκών κτιρίων) με τον καθ' ύψος άξονα των περίκεντρων (κυκλικών ή πολυγωνικών) κτιρίων.

Ø  Ο συνδυασμός αυτός εφαρμόστηκε πρώτη φορά στο ναό της Αγίας Ειρήνης και εξέφραζε την αγάπη του Ιουστινιανού Α΄ για τις μνημειώδεις κατασκευές.

Ø  Οι αρχιτέκτονες Ανθέμιος από τις Τράλλεις και Ισίδωρος από τη Μίλητο της Μ. Ασίας, που επεξεργάστηκαν τα σχέδια και διεύθυναν τις εργασίες κατασκευής τη (532-537), έδωσαν έμφαση στο κέντρο, δηλαδή στον καθ' ύψος άξονα του ναού.

Ø  Το κτίριο είναι σχεδόν τετράγωνο (76 Χ 71 μ.).

Ø  Τέσσερις ογκώδεις πεσσοί (τετράγωνοι κίονες) σχηματίζουν το κεντρικό τετράγωνο.

Ø   Οι πεσσοί συνδέονται με τόξα που σχηματίζουν ημισφαιρικά τρίγωνα και δημιουργούν ένα στεφάνι, πάνω στο οποίο στηρίζεται ο τεράστιος τρούλος.

Ø  Ο τρούλος μοιάζει να κρέμεται από τον ουρανό (Προκόπιος). Το φως εισδύει άπλετο από τα παράθυρά του και πλημμυρίζει το εσωτερικό του ναού.

Ø   Ο ιστορικός Προκόπιος εξαίρει το κάλλος (=την ομορφιά) και το μέγεθος της Αγίας Σοφίας.

Ø  Από τους τριάντα δύο ναούς που ο Ιουστινιανός έχτισε στην Κωνσταντινούπολη η Αγία Σοφία ήταν η μόνη που άντεξε στο χρόνο, υμνήθηκε και έγινε σύμβολο και πηγή έμπνευσης για το μεσαιωνικό και το νεότερο Ελληνισμό.

 

 

 

Σελίδες 19-21

2. Ο Ηράκλειος και η δυναστεία του (610-717): Εσωτερική μεταρρύθμιση και αγώνας επιβίωσης

 

α. Το Βυζάντιο σε κρίση

 

Ø  Στο δεύτερο μισό του 6ου και τις αρχές του 7ου αι. το Βυζάντιο συγκλονίστηκε από μια πολύπλευρη κρίση:

1.     Λοιμοί,

2.     κακές σοδειές,

3.     σεισμοί και

4.     εισβολές στα εδάφη της αυτοκρατορίας

οδήγησαν:

1.     στην εγκατάλειψη ή την παρακμή των πόλεων,

2.      στη μείωση του πληθυσμού,

3.      την υποχώρηση του εμπορίου και

4.     της νομισματικής κυκλοφορίας.

5.     Η επέκταση της κρίσης στη δημόσια οικονομία οδήγησε στην παραμέληση του στρατού.

 

Ø  Οι Σλάβοι άρχισαν να κατακλύζουν τις ευρωπαϊκές επαρχίες και οι Πέρσες έφτασαν στις ακτές του Βοσπόρου.

Ø  Στα πρώτα χρόνια της βασιλείας του Ηρακλείου η κατάσταση της αυτοκρατορίας ήταν εξαιρετικά κρίσιμη.

Ø  Μόνο η κινητοποίηση όλων των δυνάμεων του κράτους και μια ριζική μεταρρύθμιση θα μπορούσαν να αποτρέψουν τη διαγραφόμενη καταστροφή.

Ø   Το έργο αυτό ανέλαβε και έφερε σε πέρας ο Ηράκλειος και η δυναστεία του.

 

β. Η αντεπίθεση του Ηρακλείου

 

Ø  Ο Ηράκλειος ήταν ο τύπος του στρατηγού-αυτοκράτορα που ηγήθηκε προσωπικά του βυζαντινού στρατού.

Ø  Αφού αναδιοργάνωσε το στράτευμα με την οικονομική συμπαράσταση της εκκλησίας, επιχείρησε συνεχείς εκστρατείες κατά των Περσών (622-628).

Ø   Στη μάχη της Νινευί, κοντά στα Γαυγάμηλα, συνέτριψε τους Πέρσες και ανέκτησε όλες τις βυζαντινές επαρχίες στην Εγγύς Ανατολή (627).

Ø  Ταπεινωτική ήττα υπέστησαν και οι Άβαροι και οι Σλάβοι, όταν σε συνεννόηση με τους Πέρσες, πολιόρκησαν την Κωνσταντινούπολη (626).

Ø  Επειδή οι Πέρσες είχαν αρπάξει τον Τίμιο Σταυρό, το ιερότερο κειμήλιο του Χριστιανισμού, οι εκστρατείες του Ηρακλείου προσέλαβαν έντονο θρησκευτικό χαρακτήρα.

Ø  Ο αυτοκράτορας εξύψωσε το φρόνημα των στρατιωτών του με φλογερές ομιλίες κατά των εχθρών του Χριστιανισμού και της Ρωμανίας. Έτσι, οι στρατιώτες του που αγωνίστηκαν με αυταπάρνηση και σημείωσαν μεγάλες επιτυχίες, οι οποίες, όμως, ήταν πρόσκαιρες.

 

γ. Θέματα και εξελληνισμός του κράτους

 

Ø  Τα τελευταία χρόνια της βασιλείας του Ηρακλείου εντείνονται οι αραβικές κατακτήσεις. Για την άμυνα εναντίον των Αράβων οι διάδοχοί του  εγκαθίδρυσαν στη Μ. Ασία, στη διάρκεια του 7ου αι., ένα νέο διοικητικό σύστημα που στηριζόταν στα θέματα, διοικητικές περιφέρειες με δικό τους στρατό.

Ø  Στο θεματικό στρατό υπηρετούσαν ελεύθεροι αγρότες, στους οποίους το κράτος παραχωρούσε στρατιωτικά κτήματα ή στρατιωτόπια.

Ø   Με τα έσοδά τους οι στρατιώτες συντηρούσαν τις οικογένειές τους, αγόραζαν τον οπλισμό τους και κάλυπταν τα έξοδα των εκστρατειών.

Ø  Ο θεματικός στρατός αντικατέστησε τους παλαιούς μισθοφορικούς στρατούς και αποτέλεσε ένα είδος εθνικού στρατού, εξαιρετικά αποτελεσματικού για την άμυνα της αυτοκρατορίας.

Ø  Η στρατιωτική και πολιτική διοίκηση των επαρχιών, η οποία στο παλαιό διοικητικό σύστημα της αυτοκρατορίας ασκούνταν από διαφορετικά πρόσωπα, ενώθηκαν τώρα στο πρόσωπο του στρατηγού.

Ø  Ο στρατηγός ασκούσε την ανώτατη εξουσία μέσα στα όρια του θέματος.

Ø  Προς τα τέλη του 7ου αι. το σύστημα των θεμάτων σταθεροποιήθηκε και άρχισε να εξαπλώνεται και στις ευρωπαϊκές επαρχίες του κράτους.

 

v Μια άλλη σημαντική αλλαγή της εποχής αυτής είναι η ολοκλήρωση του εξελληνισμού της κρατικής διοίκησης.

v Επίσημη γλώσσα στην πολιτική και στρατιωτική διοίκηση έγινε η ελληνική, ενώ οι ρωμαϊκοί τίτλοι αντικαταστάθηκαν από ελληνικούς.

v Πρώτος ο Ηράκλειος υιοθέτησε τον τίτλο βασιλεύς με τη χριστιανική προσθήκη «πιστός έν Χριστώ».

v Η εξέλιξη αυτή συμβολίζει το οριστικό τέλος της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και την αρχή της μεσαιωνικής ελληνικής Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.