Β΄ ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ - ΕΛΕΝΗ ΤΟΥ ΕΥΡΙΠΙΔΗ

Β΄ ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ – Στίχοι 576 – 1219

Επιπάροδος και 1^η σκηνή, στίχοι 576 - 658

 

Ø  Στο Β΄ επεισόδιο έχουμε τη συνάντηση της Ελένης με τον Μενέλαο, όμως η αναγνώριση των δύο συζύγων επιβραδύνεται με:

 

1.     Το είναι και το φαίνεσθαι

2.     Την τραγική ειρωνεία

3.     Την αναγνώριση του Μενέλαου μόνο από την Ελένη.

 

Ø  Διάνοια: Το σώμα είναι η πραγματική υπόσταση, ο πραγματικός μας εαυτός, το είναι. Το όνομα είναι η φήμη, η εντύπωση, η γνώμη που σχηματίζουν οι άλλοι για μας, το φαίνεσθαι. 

 

Ø  Όψις: Σκηνοθετικές πληροφορίες έχουμε σε αρκετά σημεία της σκηνής.

 

Ø  Λέξις (= το ύφος και η γλώσσα, σχήματα λόγου): Αντιθέσεις, Τραγική ειρωνεία, Παρομοίωση, Οξύμωρο σχήμα, Στιχομυθία (Στίχοι 615-658).

 

Ø  Σχόλια βιβλίου: 2, 3, 4, 5, 6, 8 (Φαντάσματα αγαθά στέλε μου Εκάτη = να του βγει σε καλό η γυναίκα – φάντασμα που βλέπει μπροστά του), 9, 10, 11, 12.

 

Ø  Ας εμβαθύνουμε, σελ. 51:  

 

·       Η επιβράδυνση της αναγνώρισης των δύο συζύγων εντείνει την αγωνία, την ανησυχία των θεατών, οι οποίοι αγωνιούν για το πότε και με ποιο τρόπο θα καταφέρει η Ελένη να πείσει τον Μενέλαο ότι η γυναίκα που είναι απέναντί του είναι η πραγματική Ελένη.

 

·       Η Ελένη γνώριζε από τη Θεονόη ότι ο Μενέλαος δεν έχει πνιγεί, ότι ταξιδεύει στη θάλασσα αντιμετωπίζοντας πολλές δυσκολίες και ότι θα φτάσει στην Αίγυπτο, όπου βρίσκεται η Ελένη. Ωστόσο, η  άκαμπτη και αμετακίνητη στάση του Μενέλαου εμποδίζει, δεν διευκολύνει την αναγνώρισή της από τον τελευταίο.

 

·       Συνεπώς, οι ψυχολογικές διακυμάνσεις της ηρωίδας είναι έντονες. Είναι πολύ χαρούμενη ύστερα από τις ευχάριστες πληροφορίες που της δίνει η Θεονόη. Έχει  ευχάριστη διάθεση και αναπτερωμένο το ηθικό. Απογοητεύεται, όμως,  όταν δεν αναγνωρίζεται από τον Μενέλαο.

 

Ø  Χαρακτηρισμός / Ηθογράφηση Ελένης και Μενέλαου

 

1.     Ελένη: Με ευχάριστη διάθεση και αναπτερωμένο το ηθικό. Απογοητεύεται όταν δεν αναγνωρίζεται από τον Μενέλαο. Γενικά, η διάθεσή της παρουσιάζει ψυχολογικές διακυμάνσεις: από τη  χαρά στη λύπη και το αντίστροφο.

 

2.     Μενέλαος: Σε αμηχανία εξαιτίας της ομοιότητας της πραγματικής Ελένης με το είδωλό της. Σκέφτεται ρεαλιστικά και απορρίπτει όσα λέει η Ελένη. Παραμένει ασυγκίνητος και σκληρός στον πόνο και την επιμονή της συζύγου του.

 

Ø  Ας εμβαθύνουμε, σελ. 53:

 

Ø  Στιχομυθία = Ο διάλογος ανάμεσα σε δύο πρόσωπα με μονόστιχα. Χρησιμοποιείται συνήθως όταν υπάρχουν σκηνές έντονου πάθους, διαξιφισμών / διαμάχης, και γενικά όταν τα συναισθήματα των ηρώων είναι έντονα ή όταν το ένα πρόσωπο προσπαθεί να αντλήσει πληροφορίες από τον συνομιλητή του.

 

·       Στη στιχομυθία της 1^ης σκηνής λέξεις / φράσεις που εκφράζουν το πραγματικό / είναι και το φαινομενικό / φαίνεσθαι  εντοπίζονται στους ακόλουθους στίχους:

 

1.     Το πραγματικό / είναι: Στίχοι 615, 627-628, 630, 644, 650.

 

2.     Το φαινομενικό / φαίνεσθαι : 605-606, 611-613, 616, 621, 631, 639, 645-646, 653.

 

Ø  Τραγική ειρωνεία = Η κατάσταση κατά την οποία τα πρόσωπα (οι ήρωες και ο Χορός) αγνοούν πράγματα που γνωρίζουν τα άλλα πρόσωπα και οι θεατές ή μόνο οι θεατές της τραγωδίας, με αποτέλεσμα τα λόγια τους για αυτούς που γνωρίζουν την αλήθεια, να παίρνουν διαφορετικό νόημα.

 

·       Χωρία τραγικής ειρωνείας στην 1^η σκηνή: Στίχοι 594-604, 611-614, 619-620, 647.

 

·        Η λειτουργία της τραγικής ειρωνείας για τους θεατές: Επιτείνει την αγωνία των θεατών και κρατά αμείωτο το ενδιαφέρον τους για την εξέλιξη της υπόθεσης. Επίσης, συμπάσχουν και συμπονούν την Ελένη για τη θέση στην οποία έχει περιέλθει: Εκείνη είναι πολύ ευτυχής που θα έρθει ο σύζυγός της αλλά και σε απόγνωση, καθώς ο Μενέλαος δεν την αναγνωρίζει και δεν πείθεται από τα λόγια της.

 

·       Συσχέτιση της τραγικής ειρωνείας με τη βασική αντίθεση του δράματος: είναι και φαίνεσθαι:  Με την τραγική ειρωνεία ο θεατής είναι από την πλευρά του είναι, καθώς γνωρίζει την πραγματικότητα. Αντίθετα, οι ήρωες είναι από την πλευρά του φαίνεσθαι, δεν γνωρίζουν την πραγματικότητα: ότι ο ναυαγός, ρακένδυτος ξένος είναι ο Μενέλαος και ότι η γυναίκα που βρίσκεται στη σκηνή απέναντι από τον Μενέλαο είναι η Ελένη.

 

2^η σκηνή, στίχοι 659-840

 

Ø  Στη 2^η σκηνή έχουμε εξέλιξη του μύθου με την αναγνώριση των δύο συζύγων. Έχουμε μεταβολή από την άγνοια στη γνώση, από το φαίνεσθαι στο είναι. Αποκαθίσταται η τιμή της Ελένης και οι θεατές καθαίρονται / λυτρώνονται, αισθάνονται δικαίωση για τα άδικα πάθη της Ελένης.

 

Ø  Διάνοια: Η μεταβολή από τη δυστυχία στην ευτυχία.

 

Ø  Όψις: Σκηνοθετικές πληροφορίες έχουμε σε αρκετά σημεία της σκηνής.

 

Ø  Λέξις (= το ύφος και η γλώσσα, σχήματα λόγου): Αντιθέσεις, Γνωμικά, Οξύμωρο σχήμα, Ρητορικές ερωτήσεις, Αγγελική ρήση (663-686), Στιχομυθία (749-772) & (775-809).

v Αγγελική ρήση = Η αφήγηση γεγονότων που συνέβησαν εκτός σκηνής από τον αγγελιαφόρο. Εδώ η αγγελική ρήση έχει τη μορφή μικρού ρητορικού λόγου:

1.     Πρόλογος, στίχοι 663,665

2.     Κύριο μέρος, στίχοι 667-683 & 670-680

3.     Επίλογος, στίχοι 683-686

 

Ø  Σχόλια βιβλίου: 1, 5, 6, 8, 9, 10, 12, 14, 15, 17, 18, 20, 22, 23, 24, 25, 28, 29, 30, 32, 34, 35, 36, 38, 39.

  

Ø  Ας εμβαθύνουμε, σελ. 55 :

·       Οι δραματικοί λόγοι που επιβάλλουν την παρουσία του άγγελου / αγγελιαφόρου στη 2^η σκηνή είναι οι εξής: Αν δεν ερχόταν ο αγγελιαφόρος, ο Μενέλαος θα έφευγε από το παλάτι. Με τη μαρτυρία του ότι η γυναίκα που είχαν φέρει μαζί τους από την Τροία ήταν το είδωλο της Ελένης, το οποίο ανέβηκε στα ουράνια, ξεκαθαρίζει η πλάνη τους και επέρχεται η αναγνώριση των δύο συζύγων.

 

·       Η εμφάνιση του αγγελιαφόρου αποτελεί ένα απρόοπτο σκηνικό επεισόδιο. Δεν είναι πρώτη φορά που συμβαίνουν τέτοια απροσδόκητα περιστατικά στην Ελένη. Τέτοια ήταν: η εμφάνιση του Τεύκρου, της Γερόντισσας, του Μενέλαου.

  

·       Η τεχνική του απρόοπτου συνδέεται με τις ακόλουθες αντιλήψεις για τη ζωή:

1.     Όσα φέρνει η ώρα, δεν τα φέρνει ο χρόνος

2.     Κεραυνός εν αιθρία

3.     Ποτέ μη λες ποτέ

4.     Τροχός είναι και γυρίζει

5.     Απ’ τα ψηλά στα χαμηλά και απ’ τα πολλά στα λίγα .

 

Ø  Ας εμβαθύνουμε, σελ. 57:

·       Με την αναγνώριση οι ήρωες περνούν από την άγνοια στη γνώση, οπότε αίρεται η αντίθεση ανάμεσα στο φαίνεσθαι και το είναι. Ο τρόπος με τον οποίο γίνεται η μετάβαση από την άγνοια στη γνώση είναι η ρήση του αγγελιαφόρου.

 

Ø  Ας εμβαθύνουμε, σελ. 59:

·       Στις τραγωδίες την αναγνώριση δύο αγαπημένων προσώπων ακολουθούν:

α. η εκδήλωση των συναισθημάτων αυτών που ξανασμίγουν και αναφορές στο ρόλο της τύχης, στίχοι: 688-689, 691-693, 697-700, 717-723: αναφορά στα συναισθήματα & 707-708, 711-712: αναφορά στο ρόλο της τύχης.

 

β. μια κίνηση προς τα πίσω / το παρελθόν, στίχοι: 703-705, 717-718, 728, 740-741, 746-748, 764.

 

γ. μια κίνηση προς τα εμπρός / το μέλλον, στίχοι: 711-712, 713, 773.

 

·       Η Ελένη μιλώντας για το παρελθόν της αναφέρεται για ακόμη μια φορά στο ρόλο των θεών.

 

1.     Σχετικές αναφορές σε προηγούμενους στίχους: 20-25, 26-34, 37-41, 43-50, 273-275, 457-458, 744-749, 770-773.

 

2.     Η δράση των θεών στον κόσμο του Ευριπίδη: Διασφαλίζουν την τάξη του δικαίου ή ενεργούν απρόβλεπτα κινούμενοι από προσωπικά τους πάθη;

 

Οι θεοί στον κόσμο του Ευριπίδη οργίζονται, ερίζουν, εκδικούνται, μηχανορραφούν, διακατέχονται από ανθρώπινα πάθη (ανθρωπομορφισμός θεών). Είναι ασταθείς, απρόβλεπτοι. Οι άνθρωποι γίνονται αθύρματα / παιχνίδια στα χέρια τους. Η τάξη του δικαίου διασαλεύεται. Σκοπός του Ευριπίδη, παρουσιάζοντας έτσι τους θεούς, είναι να επιφέρει την κάθαρση στην έννοια του θείου από τις ατελείς αντιλήψεις των ανθρώπων, αφού αυτοί έπλασαν τους θεούς κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωσή τους.

 

Ø  Ας εμβαθύνουμε, σελ. 61:

·       Ο γέροντας παραμένει στη σκηνή και μετά την αναγγελία για την ανάληψη του ειδώλου. Παύει να είναι μόνο αγγελιαφόρος και ξαναγίνεται ο πιστός υπηρέτης που εκδηλώνει συναισθήματα και εκφράζει προβληματισμούς.

·       Οι λόγοι για τους οποίους ανατίθεται ο διευρυμένος ρόλος σε έναν γέροντα υπηρέτη του Μενέλαου που πολέμησε μαζί του στην Τροία, είναι οι ακόλουθοι:

1.     Ο υπηρέτης είναι υποστηρικτής του Μενέλαου, ο οποίος έχει ανάγκη από συναισθηματική κάλυψη.

2.     Ο υπηρέτης αναδεικνύεται σοφός, ο λόγος του προβληματίζει και εκφράζει απόψεις που συμφωνούν με τη λογική, τη σοφία, την αλήθεια και την πραγματικότητα.

·       Αναφορές του γέροντα υπηρέτη στους θεούς, την τύχη και την ανθρώπινη μοίρα:

1.     Στίχοι 838-840: Απόκτηση εύνοιας των θεών

2.     Στίχοι 832-834: Θυσίες προς τους θεούς, όχι μαντείες

3.     Στίχος 779: Οι θεοί ξεγελούν / εξαπατούν τους ανθρώπους

4.     Στίχοι 786-787: Το θείο είναι ασταθές και δυσνόητο

5.     Στίχος 791: Αναφορά στην τύχη

6.     Στίχοι: 789-790: Αναφορά στην ανθρώπινη μοίρα

 

·       Οι απόψεις του Ευριπίδη, όπως εκφράζονται έμμεσα από τα λόγια του υπηρέτη, για τους θεούς, την τύχη και την ανθρώπινη μοίρα: Η τύχη του ανθρώπου είναι ευμετάβολη. Η μεταβολή από την ευτυχία στη δυστυχία μπορεί να συμβεί πολύ εύκολα. Για το λόγο αυτό ο άνθρωπος πρέπει να επικοινωνεί με τον θεό και όχι να καταφεύγει στους μάντεις.

·       Τρωαδίτες και Έλληνες πολέμησαν και χάθηκαν στην Τροία για ένα είδωλο, εξαπατημένοι. Υπάρχουν αναλογίες στη σημερινή εποχή;

 

Και σήμερα οι λαοί εξαπατώνται και πολεμούν για ένα είδωλο, για δήθεν ιδανικά, όπως η δημοκρατία, η ελευθερία, η υπεράσπιση ανθρώπων και των δικαιωμάτων τους. Όμως, οι κατακτητικοί πόλεμοι που προβάλλονται ως αμυντικοί, γίνονται για την απόκτηση περισσότερων υλικών αγαθών, δόξας και εξουσίας. Χαρακτηριστικά παραδείγματα: ο Α΄ και Β΄ παγκόσμιος πόλεμος,  ο πόλεμος στο Ιράκ, το1998, οι ατεκμηρίωτες ιστορικά απαιτήσεις των Σκοπίων, ο πόλεμος στο Αφγανιστάν και στη Συρία, ο πόλεμος στην Ουκρανία.

 

Ø  Ας εμβαθύνουμε, σελ. 63:

 

·       Ο Αγγελιαφόρος στο λόγο του ασκεί έντονη κριτική στους μάντεις, επαναφέροντας το πρόβλημα της αδυναμίας του ανθρώπου να φτάσει εύκολα στη γνώση.

·       Τι μπορούμε να εμπιστευόμαστε, σύμφωνα με τον Αγγελιαφόρο; Ποιος είναι ο καλύτερος τρόπος να κατευθύνουμε τη ζωής μας;

 

1.     Να σεβόμαστε το θείο και να επιδιώκουμε την εύνοιά του

2.     Να κρίνουμε και να αποφασίζουμε σωστά / ευβουλία

3.     Να δείχνουμε εμπιστοσύνη στη λογική

4.     Να μην καταφεύγουμε σε μάντεις .

 

·       Απόψεις και προβληματισμοί που συνθέτουν τη διάνοια στη 2^η σκηνή:

 

Εντοπίζονται στους στίχους: 714, 731-732, 786-787, 791, 803-806, 809, 822-823, 832-837, 838-840. 

 

·       Ο χαρακτηρισμός του Ευριπίδη ΄΄από σκηνής φιλόσοφος΄΄ δικαιολογείται για όλα όσα αναφέρονται στους παραπάνω στίχους και αφορούν τη διάνοια, δηλαδή τις ιδέες και τις σκέψεις που εκφράζουν τα πρόσωπα της τραγωδίας και τα επιχειρήματα που χρησιμοποιούν για να υποστηρίξουν τις θέσεις τους.

 

3^η σκηνή, στίχοι 841-941

 

Ø  Διάνοια: Αξία στη ζωή του ανθρώπου έχει όχι η απλή επιβίωση, αλλά η αξιοπρεπής και έντιμη ζωή. Με άλλα λόγια, αξία στη ζωή έχει όχι το ΄΄ζην΄΄ αλλά το ΄΄ευ ζην΄΄.

 

Ø  Όψις: Σκηνοθετικές πληροφορίες έχουμε σε αρκετά σημεία της σκηνής.

 

Ø  Λέξις (= το ύφος και η γλώσσα, σχήματα λόγου): Αντιθέσεις, Τραγική ειρωνεία, Γνωμικά, Στιχομυθία (στίχοι 862-925).

 

Ø  Σχόλια βιβλίου: 1, 3, 4, 10, 11, 12, 14, 15, 18, 19, 25.

 

Ø  Ας εμβαθύνουμε, σελ. 65:

 

·       Οι στίχοι όπου εντοπίζονται το παρελθόν του Μενέλαου και η πορεία του στην Ανατολική Μεσόγειο: 846-850, 858-859.

 

·       Η απροθυμία του Μενέλαου να αναφερθεί εκτενώς στο παρελθόν του είναι ψυχολογικά δικαιολογημένη, καθώς οι άνθρωποι δεν θέλουν να θυμούνται συμφορές.

 

·       Ξανακερδίζεται ο χαμένος χρόνος;;;;  Δεν ξανακερδίζεται ο χαμένος χρόνος, δεν μπορούμε να ξαναζήσουμε στο παρελθόν. Για αυτό ατενίζουμε και σχεδιάζουμε το μέλλον.

 

·       Μετά την αναγνώριση των δύο συζύγων, ξεκινά ένας νέος κύκλος επεισοδίων: Πώς θα φύγουν οι δύο σύζυγοι από την Αίγυπτο. Η μετάβαση γίνεται με μια σύντομη αναδρομή στο παρελθόν από τον Μενέλαο. Οι παλιές συμφορές του Μενέλαου συνδέονται με τις νέες στους στίχους 860-861.

  

Ø  Ας εμβαθύνουμε, σελ. 67:

·       Οι συναισθηματικές διακυμάνσεις της Ελένης και του Μενέλαου στην 3^η σκηνή και ο συσχετισμός της ψυχικής τους κατάστασης με τη χρήση της στιχομυθίας:

1.     Οι συναισθηματικές διακυμάνσεις των δύο συζύγων εντοπίζονται στους στίχους:

α. 860-861: Επιστροφή από την ευτυχία στη δυστυχία

β. 886-887: Απειλή και αγωνία

γ. 907: Απόγνωση

δ. 909-910: Ελπίδα

918, 920, 923, 925-926, 928: Αποφασιστικότητα .

 

2.     Η στιχομυθία σχετίζεται άμεσα με την ψυχική κατάσταση των ηρώων μας. Η χρήση της στιχομυθίας / τα μονόστιχα, ο κοφτός και σύντομος λόγος  φανερώνει την αγωνία, την ανησυχία, την απόγνωση και την απελπισία που βιώνουν οι δύο σύζυγοι, καθώς προβληματίζονται για τον τρόπο με τον οποίο θα καταφέρουν να φύγουν από την Αίγυπτο και να σωθούν από τον Θεοκλύμενο.

 

·       Η Ελένη και ο Μενέλαος, έρμαια της τύχης και του δόλου των θεών, είχαν τα χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα. Με το ανέλπιστο αντάμωμά τους, ύστερα από πολύχρονο χωρισμό, εξακολουθούν να έχουν τα χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα, γιατί:

1.     Θέλουν να επιστρέψουν στην πατρίδα, αλλά δεν μπορούν

2.     Η ζωή τους εξαρτάται από τους θεούς, την τύχη και τον Θεοκλύμενο

3.     Δεν μένουν αδρανείς αλλά αποφασίζουν να παλέψουν ώστε να καταφέρουν να αποδράσουν από την Αίγυπτο.

 

Ø  Ας εμβαθύνουμε, σελ. 69:

 

·       Ο όρκος είναι ένα συνηθισμένο μοτίβο των λογοτεχνικών έργων με ρομαντικό χαρακτήρα.

·       Σήμερα δίνουν όρκο: οι γιατροί τον όρκο του Ιπποκράτη), όλοι οι δημόσιοι υπάλληλοι, οι δικαστικοί λειτουργοί, οι πολιτικοί – ο πρωθυπουργός, ο πρόεδρος της δημοκρατίας, βουλευτές, υπουργοί - , οι νεοσύλλεκτοι στρατιώτες, οι απόφοιτοι των πανεπιστημιακών σχολών, οι μάρτυρες δικαστικών υποθέσεων. 

 

·       Το αίσθημα της τιμής σύμφωνα με τον ηρωικό κώδικα της εποχής καθορίζει τη σκέψη και τη δράση των ηρώων.

 

·       Η έγνοια για την τιμή τους εντοπίζεται στους στίχους: 878, 882, 889, 891,  897, 924, 928-939.

 

·       Η δράση των ηρώων ρυθμιζόταν από την αρχή του έργου με βάση των κώδικα τιμής;;;;;    

Η δράση της Ελένης ρυθμιζόταν από την αρχή της τραγωδίας με βάση τον κώδικα τιμής. Ο Μενέλαος όμως παραβίασε τον αριστοκρατικό κώδικα της ηθικής και της τιμής υπό την πίεση της ανάγκης.

 

·       Ποιες άλλες σημασίες έχει η έννοια της τιμής και της αξιοπρέπειας;;;

 

1.     Σεβασμός του εαυτού μας και των άλλων ανθρώπων

2.     Σεβασμός των δικαιωμάτων των άλλων ανθρώπων

3.     Άσκηση των υποχρεώσεών μας αλλά και υπεράσπιση των δικαιωμάτων μας

4.     Ειλικρίνεια, ευθύτητα, ντομπροσύνη, αυθεντικότητα

5.     Εργατικότητα, συνεχής προσπάθεια

6.     Συνέπεια ως προς τις υποχρεώσεις προς την πατρίδα, την πολιτεία, την κοινωνία και την οικογένεια

7.     Ένδειξη ανθρωπιάς / ανθρωπισμού / αλτρουσμού

8.     Κοινωνική αλληλεγγύη / προσφορά στον συνάνθρωπο

9.     Εθελοντισμός

 

4^η σκηνή, στίχοι 942-1139

 

Ø  Διάνοια: Το δίκαιο και η σύγκρουσή του με το άδικο.

 

Ø  Όψις: Σκηνοθετικές πληροφορίες έχουμε σε αρκετά σημεία της σκηνής.

 

Ø  Λέξις (= το ύφος και η γλώσσα, σχήματα λόγου): Γνωμικά, Αντιθέσεις, Ρητορικές ερωτήσεις, Υπερβατό σχήμα.

 

v Στη ρητορική ερώτηση των στίχων 1007-1008:

Πώς θα με πάρει, άμα χαθεί; Ο Πρωτέας

σ’ ένα νεκρό μια ζωντανή θα δώσει;, η σημασία είναι η εξής: Η Ελένη με απόφαση των θεών είχε παραδοθεί στον Πρωτέα από τον Ερμή, για να την προστατέψει. Θα ήταν ασέβεια προς τους θεούς και τον Πρωτέα να μη δοθεί πίσω στο σύζυγό της.

 

Ø  Σχόλια βιβλίου: 3, 8, 14, 18, 21, 24.

 

Ø  Ας εμβαθύνουμε, σελ. 71:

 

·       Η Θεονόη βρίσκεται μπροστά σε ένα σοβαρό δίλημμα: Να βοηθήσει ή όχι την Ελένη;;;

 

·       Ποια η σημασία του διλήμματος για το έργο, την ίδια τη Θεονόη και τους θεατές / αναγνώστες;;

 

1.     Για το έργο: Από την απάντηση της Θεονόης θα εξαρτηθεί η συνέχεια του έργου. Αν αποκαλύψει το σχέδιο απόδρασης της Ελένης και του Μενέλαου στον αδερφό της, τότε οι δύο σύζυγοι θα έχουν τραγικό τέλος.

 

2.     Για την ίδια: Η Θεονόη ως άνθρωπος και ως γυναίκα συμπονά την Ελένη για τα άδικα παθήματά της. Όμως φοβάται την οργή του αδερφού της αν τη βοηθήσει. Ως μάντισσα και θεματοφύλακας των αξιών και του δικαίου, πρέπει να διαφυλάξει το κύρος της, να σεβαστεί το παρελθόν του πατέρα της. Βέβαια, η Ελένη και ο Μενέλαος είναι ξένοι, ενώ ο Θεοκλύμενος είναι ο αδερφός της, με τον οποίο θα ζήσει το υπόλοιπο της ζωής της.

 

3.     Για τους θεατές / αναγνώστες: Εκείνοι προβληματίζονται, αναρωτιούνται για το πώς πρέπει να ενεργήσει η Θεονόη; Κατανοούν τη δύσκολη θέση της αλλά και τάσσονται κάποιοι υπέρ του Μενέλαου και της Ελένης.

 

Ø  Ας εμβαθύνουμε, σελ. 73:

·       Η Ελένη προσπαθεί να εξασφαλίσει τη σιωπή της Θεονόης. Οι τρόποι πειθούς που χρησιμοποιεί για να πετύχει το στόχο της είναι οι ακόλουθοι:

 

1.     Επίκληση στη λογική, στίχοι 1007-1008

2.     Επίκληση στην αυθεντία, στίχοι 997, 1009

3.     Επίκληση στο συναίσθημα του δέκτη, στίχοι 992-993, 1017-1019, 1031-1034

4.     Επίκληση στο ήθος του πομπού / στην ίδια, στίχοι 1020, 1029-1030

5.     Επίκληση στο ήθος του αντιπάλου / στον Θεοκλύμενο, στίχοι 1012-1016.

 

·       Ποια τα επιχειρήματα της Ελένης; Είναι πειστικά;

 

1.     Δεν πρέπει να στερεί κανείς από κάποιον άλλο αυτό που δίκαια κατέχει, στίχοι 1001-1003

2.     Ότι σου δάνεισαν ή σου εμπιστεύτηκαν, πρέπει να το προστατεύεις, στίχοι 1003-1006

3.     Με δίκαιες πράξεις κερδίζεις την ευγνωμοσύνη των άλλων, στίχοι 995-996

4.     Η βία δεν αρέσει στο θεό. Οι θεοί προστάζουν το δίκαιο, στίχοι 997-998, 1138-1139

5.     Όλοι έχουν δικαιώματα στη ζωή, στίχος 1000

6.     Μην αδικείς κάποιον για χάρη κάποιου άλλου, στίχοι 1012-1013.

 

·       Τα επιχειρήματα της Ελένης είναι πειστικά, διότι είναι δομημένα σύμφωνα με τους κανόνες της ρητορικής τέχνης και αποδεικνύουν την αλήθεια και το δίκαιο της Ελένης.

·       Στη ρήση της Ελένης υπάρχουν στοιχεία που συγκροτούν έναν κώδικα ηθικής συμπεριφοράς. Ποιος είναι αυτός ο κώδικας ηθικής;

 

1.     Το δίκαιο επιβάλ

2.     Η εμπιστοσύνη δεν πρέπει να προδίδεται.

3.     Τα δανεικά πρέπει να επιστρέφονται.

4.     Ο διάλογος, η καλή προαίρεση και διάθεση πρέπει να είναι η πυξίδα στη ζωή των ανθρώπων και όχι η βία.

5.     Τα δικαιώματα όλων πρέπει να προστατεύονται από όλους.

6.     Όλα τα παραπάνω είναι σύμφωνα με το δίκαιο των θεών.

 

·       Οι σκοπιμότητες που υπηρετεί η ηρωίδα επικαλούμενη τον παραπάνω κώδικα ηθικής: Να υποδείξει στη Θεονόη να πράξει το σωστό και το δίκαιο.

Ø  Ας εμβαθύνουμε, σελ. 77:

 

·       Οι τρόποι πειθούς του Μενέλαου προκειμένου να πείσει τη Θεονόη είναι οι ακόλουθοι:

 

1.     Επίκληση στη λογική, στίχοι 1053-1055

2.     Επίκληση στην αυθεντία, στίχοι 1063-1064, 1069-1070

3.     Επίκληση στο συναίσθημα του δέκτη, στίχοι 1083-1085

4.     Επίκληση στο ήθος του πομπού / στην ίδια, στίχοι 1046, 1047-1048, 1051-1052, 1096

5.     Επίκληση στο ήθος του αντιπάλου / στον Θεοκλύμενο, στίχοι 1056-1057, 1065-1068, 1087-1089 .

·       Οι ηθικές αξίες που επικαλείται:

 

1.     Το θάρρος, στίχος 1052

2.     Η απόδοση του δικαίου, στίχοι 1061-1064

3.     Ο σεβασμός προς τους γονείς και τους νεκρούς, στίχοι 1065-1068

4.     Η αρετή, στίχος 1074

5.     Η τιμή, στίχος 1096 .

 

·       Η τακτική του Μενέλαου διαφέρει από αυτή της Ελένης στο εξής: Ο Μενέλαος μετέρχεται / χρησιμοποιεί τά ίδια περίπου επιχειρήματα με αυτά της Ελένης. Όμως διαφέρουν ως προς τον τόνο κα το ύφος με τα οποία τα υποστηρίζει.

 

·       Στοιχεία σκηνής δικαστηρίου / δικαστικού αγώνα:

1.     Ο Μενέλαος και η Ελένη υπερασπίζονται το δίκιο τους και διεκδικούν τα δικαιώματά τους

2.     Η Θεονόη έχει το ρόλο του δικαστή

3.     Ο Χορός έχει το ρόλο του ακροατηρίου με συνήγορο την Κορυφαία του Χορού

4.     Οι λόγοι και των δυο έχουν τον ίδιο αριθμό στίχων (49 στίχοι) – θυμίζουν κλεψύδρα που μετρούσε το χρόνο ομιλίας των αντιδίκων .

 

·       Η σκηνή διαφέρει από έναν τυπικό αγών λόγων στα εξής:

1.     Έχουμε εκτενείς ομιλίες αλλά όχι αντιτιθέμενες απόψεις

2.     Οι παρεμβάσεις του Χορού δεν επηρεάζουν τη Θεονόη

3.     Δεν υπάρχουν αντίπαλοι. Η Ελένη και ο Μενέλαος έχουν τον ίδιο στόχο. Επίσης, δεν υπάρχουν στιχομυθίες .

  

Ø  Ας εμβαθύνουμε, σελ. 79:

 

·       Η ευνοϊκή για την Ελένη και τον Μενέλαο απόφαση της Θεονόης υπερίσχυσε, γιατί:

·       Οι δυνάμεις που συγκρούστηκαν στο μυαλό και την ψυχή της ήταν:

 

1.     Το δίκαιο της Ελένης και του Μενέλαου

2.     Ο σεβασμός προς τους προγόνους της – τον Πρωτέα και τον Νηρέα, στίχοι 1101-1104, 1105-1106, 1116-1117, 1136-1137

3.     Ο αυτοσεβασμός της, στίχοι 1101, 1126-1127, 1136-1137 .

 

·       Οι αρχές που καθόρισαν τη στάση της:

 

1.     Η λογική, η σύνεση, η ευβουλία

2.     Η δικαιοσύνη

3.     Η ανθρωπιά

 

·       Η 2^η σκηνή:

1.     Προσθέτει δραματική ένταση, γιατί με τα διλήμματα της Θεονόης, οι θεατές αγωνιούν για την τελική της απόφαση

2.     Προωθεί την εξέλιξη του μύθου, γιατί η απόφαση της Θεονόης ανοίγει το δρόμο της επιστροφής τους

3.     Προβάλλει τη ρητορική δεινότητα του Ευριπίδη, αφού έχουμε αγώνα λόγων. Ο λόγος του Μενέλαου μάλλον περιττός, αφού ο λόγος της Ελένης είναι πολύ πειστικός

4.     Περιττή η σκηνή. Επιβραδύνει την εξέλιξη με το λόγο της Θεονόης, γιατί θα μπορούσε να ανακοινώσει μόνο την απόφασή της

5.     Προσθέτει κωμικότητα, γιατί η Θεονόη επαίρεται ως  ανώτερη από τις θεές (η τύχη σου όμως κρέμεται από μένα, στ.978). Και ο Μενέλαος είναι αστείος καθώς επαίρεται μπροστά στις γυναίκες

6.     Προβάλλονται αρχές και αξίες. Ο Ευριπίδης ως ΄΄από σκηνής φιλόσοφος΄΄ προβάλλει τη δικαιοσύνη, το σεβασμό, την ανθρωπιά.

Ø  Χαρακτηρισμός / Ηθογράφηση προσώπων 4^ης σκηνής

 

·       Θεονόη: Η εμφάνισή της προκαλεί σεβασμό, δέος, αγωνία, ανησυχία. Εμφανίζεται ψυχρή, αγέλαστη (φαίνεσθαι). Ύστερα, ανθρώπινη, ευσεβής, δίκαιη, ευαίσθητη (είναι).

 

·       Ελένη: Φοβισμένη, επιστρατεύει επιχειρήματα για να συγκινήσει τη Θεονόη. Ταπεινή, ικετευτική. Ο λόγος της είναι ρητορικός. Εύστροφη και ικανή.

 

·       Μενέλαος: Αποφασιστικός, απαιτητικός, υπερήφανος. Και ο δικός του λόγος είναι ρητορικός. Και κωμικός, καθώς επαίρεται σε γυναίκες, αναλογιζόμενοι και την προηγούμενη σκηνική του παρουσία.

 

·       Χορός: Παρεμβαίνει ελάχιστα, στο τέλος κάθε λόγου. Θυμίζει άλλοτε το ακροατήριο (μεταφέρει την κοινή γνώμη) και άλλοτε τον συνήγορο σε δίκη. Σιωπά και αγωνιά για την απόφαση της Ελένης.

 

5^η σκηνή, στίχοι 1140-1219

 

Ø  Διάνοια: Ο άνθρωπος προκειμένου να αντιμετωπίσει κινδύνους που απειλούν τη ζωή του, χρησιμοποιεί τη δύναμη του μυαλού του.

 

Ø  Όψις: Σκηνοθετικές πληροφορίες έχουμε σε αρκετά σημεία της σκηνής.

 

Ø  Λέξις (= το ύφος και η γλώσσα, σχήματα λόγου): Αντιθέσεις, Ευφημισμός (στ. 1193: γιατί αν θελήσει να σε βλάψει,

το ξίφος σου και ο τάφος θα σε σώσουν).

 

v Ο ευφημισμός είναι ένα σχήμα λόγου το οποίο χρησιμοποιείται για να περιγράψει κάτι που έχει αρνητική έννοια με μια πιο θετική λέξη, η οποία δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα.

 

Ø  Σχόλια βιβλίου: 3, 4, 5, 7, 9, 10, 11.

 

Ø  Ας εμβαθύνουμε, σελ. 81:

 

·       Γνωρίσματα του χαρακτήρα της Ελένης και του Μενέλαου στην 5^η σκηνή:

1.     Ελένη: αποφασιστική, ευρηματική, ευφυής, εύστροφη, με πολύ καλή αντίληψη των πραγμάτων.

 

2.     Μενέλαος: Χωρίς βάθος σκέψης, επιπόλαιος, βιαστικός, αλλά τολμηρός και ανδρείος, αποφασιστικός.

 

·       Σχολιασμός του στίχου στον οποίο μιλά η Ελένη: ΄΄αν σκέφτονται σωστά οι γυναίκες, άκου΄΄ , όπου εκθέτει το δικό της σχέδιο απόδρασης: Το σχέδιο απόδρασης της Ελένης είναι λογικά σχεδιασμένο ως την παραμικρή λεπτομέρεια και περιλαμβάνει:

 

1.      Ένα σχέδιο εξαπάτησης του Θεοκλύμενου

2.     Εξασφάλιση μέσου απόδρασης – καράβι

3.     Τον ρόλο της Ελένης και του Μενέλαου

 

·       Το σχέδιο της Ελένης αποδεικνύει το γεγονός ότι οι γυναίκες έχουν ίδιο και πολλές φορές ανώτερο μυαλό από αυτό των ανδρών. Ο Ευριπίδης καταξιώνει το γυναικείο φύλο, ξεσκεπάζει τις κοινωνικές προκαταλήψεις σε βάρος των γυναικών της εποχής του (φαίνεσθαι) και αποκαλύπτει την πραγματική αλήθεια (είναι).

 

·       Η Ελένη και ο Μενέλαος αναζητώντας τον τρόπο σωτηρίας τους (μηχανή σωτηρίας) καταλήγουν στη χρήση του δόλου και ας έχουν υποφέρει από αυτόν.

 

·       Ο δόλος ως μέσο σωτηρίας:

 

1.     Ο δόλος δεν είναι θεμιτό μέσο στις κοινωνικές συναλλαγές.

2.     Ωστόσο, οι άνθρωποι προκειμένου να σώσουν τη ζωή τους, όταν κινδυνεύει χρησιμοποιούν το δόλο.

3.     Στην περίπτωση των δύο συζύγων ο δόλος χρησιμοποιείται προς υπεράσπιση του δικαίου .

 

Ø  Ας εμβαθύνουμε, σελ. 83:

 

·       Η προσευχή της Ελένης

 

1.     Επίκληση στην Ήρα (και την Αφροδίτη) με κολακευτικά λόγια

2.     Παράκληση, που επιτυγχάνεται με τις προστακτικές

3.     Επίκληση στο συναίσθημα. Εκφράζει συναισθήματα πόνου και αγανάκτησης .

·       Η Ελένη προσπαθεί να συγκινήσει τις θεές με τα παραπάνω δομικά στοιχεία της προσευχής της και το περιεχόμενο αυτών.

·       Στον Ευριπίδη ο άνθρωπος είναι παιχνίδι των θεών και της τύχης.  Στο τέλος του Β΄ επεισοδίου θεός και τύχη υποχωρούν, αφήνουν χώρο στην αυτενέργεια και την πρωτοβουλία του ανθρώπου. Ο Μενέλαος και η Ελένη με τη δική τους σωστή σκέψη / ευβουλία και απόφαση έχουν την ευθύνη της σωτηρίας τους.

Στην Ιλιάδα τη ζωή των ανθρώπων τη ρυθμίζον οι θεοί .

Στην Οδύσσεια, με τη βοήθεια των θεών αλλά και την ευφυϊα, την τόλμη και την πονηριά / το δόλο σώζεται ο Οδυσσέας, σε αντίθεση με τους συντρόφους του που χάθηκαν από δικά τους σφάλματα.